راهنمای جامع درمان آرتروز و آسیب‌های زانو با تزریق SVF، سلول‌درمانی بند ناف و جراحی تعویض مفصل
آناتومی کامل مفصل زانو و نقش هر بخش در حرکت
مفصل زانو بزرگ‌ترین مفصل بدن است و ترکیبی از استخوان ران، استخوان ساق (تیبیا) و کشکک را در بر می‌گیرد. این مفصل با رباط‌ها، تاندون‌ها و غضروف‌های نرم پوشانده شده تا حرکت روان و پایدار حاصل شود. رباط‌های صلیبی و جانبی وظیفه تثبیت را بر عهده دارند، در حالی که منیسک‌ها فشار را توزیع می‌کنند. تاندون‌های اطراف، عضلات چهارسر و همسترینگ را به استخوان‌ها متصل می‌کنند و امکان خم و باز شدن پا را فراهم می‌سازند. مایع مفصلی که درون کپسول زانو جریان دارد نقش روان‌کننده دارد. شناخت دقیق این ساختارها برای پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری‌های زانو حیاتی است و پایه اصلی در تصمیم‌گیری‌های جراحی یا بازساختی محسوب می‌شود. آگاهی بیماران از این ویژگی‌ها موجب همکاری بهتر در درمان خواهد شد.
شایع‌ترین مشکلات و بیماری‌های زانو در ایران
در ایران، آرتروز (ساییدگی غضروف)، پارگی رباط صلیبی، آسیب منیسک و بورسیت از شایع‌ترین مشکلات زانو هستند. سبک زندگی کم‌تحرک، چاقی، ورزش‌های پرفشار بدون آمادگی، و حوادث ترافیکی از علل اصلی بروز این بیماری‌ها محسوب می‌شوند. زنان به‌علت تغییرات هورمونی و ساختار بدنی، بیشتر دچار آرتروز زانو می‌شوند. جوانان ورزشکار نیز در معرض خطر پارگی ACL یا منیسک قرار دارند. علائم شایع شامل درد، تورم، محدودیت حرکت، صدا دادن و ضعف عضلانی است. درمان بر اساس شدت آسیب متغیر است و می‌تواند از استراحت و فیزیوتراپی تا جراحی و سلول‌درمانی ادامه یابد. اطلاع‌رسانی گسترده درباره این مشکلات و ارائه راهکارهای پیشگیری، می‌تواند بار اقتصادی و اجتماعی ناشی از بیماری‌های زانو را در کشور کاهش دهد.
عوامل خطر آرتروز و فرسایش غضروف زانو
آرتروز زانو بیماری پیشرونده‌ای است که عوامل خطر متعددی دارد. افزایش سن باعث کاهش توان بازسازی غضروف می‌شود. چاقی فشار مکانیکی زیادی بر مفصل ایجاد کرده و سرعت فرسایش را بالا میبرد. سابقه آسیب یا جراحی زانو، اختلالات محور پا (زانوی پرانتزی یا ضربدری)، و فعالیت‌های سنگین مکرر نیز خطر را افزایش می‌دهد. عوامل ژنتیکی و بیماری‌های التهابی مثل روماتیسم هم نقش مهمی دارند. رژیم غذایی فقیر از آنتی‌اکسیدان و پروتئین روند تخریب را تسریع می‌کند. شناخت این عوامل به بیمار و پزشک کمک می‌کند تا اقدامات پیشگیرانه مانند کنترل وزن، استفاده از کفش مناسب و تمرینات تقویتی را به‌موقع آغاز کنند، و از پیشرفت بیماری جلوگیری شود.
اصول پیشگیری از آسیب‌های ورزشی زانو
پیشگیری از آسیب‌های ورزشی زانو تنها با رعایت چند اصل ساده امکان‌پذیر است. گرم‌کردن کامل قبل از فعالیت، کشش عضلات چهارسر، همسترینگ و ساق باعث انعطاف و کاهش ریسک کشیدگی می‌شود. استفاده از کفش ورزشی استاندارد با جذب شوک نقش مستقیمی در حفاظت از مفصل دارد. تمرینات تقویتی برای عضلات اطراف زانو موجب افزایش پایداری مفصل می‌شود. یادگیری تکنیک صحیح حرکات ورزشی، خصوصاً در رشته‌هایی مثل فوتبال، بسکتبال و اسکی، اهمیت بالایی دارد. پرهیز از تمرین بیش‌ازحد یا بازگشت سریع به ورزش پس از آسیب، کلید کاهش آسیب‌های مکرر است. در ورزشکاران حرفه‌ای، استفاده از زانوبند و ارزیابی دوره‌ای توسط متخصص طب ورزشی توصیه می‌شود.
تشخیص و ارزیابی
۱. روش‌های معاینه تخصصی مفصل زانو
معاینه تخصصی زانو شامل ارزیابی بصری، لمس، و تست‌های عملکردی است. پزشک ابتدا وضعیت ظاهری زانو را از نظر تورم، قرمزی و تغییر شکل بررسی می‌کند. سپس با لمس نواحی مختلف، نقاط درد، گرما و نرمی یا سختی بافت‌ها مشخص می‌شود. تست‌های حرکتی شامل خم و باز کردن زانو، سنجش دامنه حرکتی و تست پایداری رباط‌هاست. تست لاکمن (Lachman) برای بررسی پارگی ACL و تست مک‌موری برای آسیب منیسک کاربرد دارد. در موارد مشکوک به التهاب، معاینه مفصل متقارن نیز انجام می‌شود. ترکیب معاینه دقیق و شرح حال بیمار، پایه تصمیم‌گیری برای تصویربرداری یا درمان اولیه است و از درخواست‌های غیرضروری جلوگیری می‌کند.
۲. نقش تصویربرداری (MRI، رادیوگرافی، اولتراسوند) در تشخیص
تصویربرداری ابزار حیاتی برای تشخیص بیماری‌های زانو است. رادیوگرافی (X-ray) ساختار استخوان، فاصله مفصلی و تغییرات ناشی از آرتروز را نشان می‌دهد. MRI بهترین روش برای ارزیابی بافت‌های نرم مانند رباط‌ها، تاندون‌ها، منیسک و غضروف است و جزئیات میکروسکوپی آسیب را آشکار می‌سازد. اولتراسوند یا سونوگرافی برای بررسی التهاب، تجمع مایع، و آسیب ساختارهای سطحی مفید است. انتخاب روش تصویربرداری بر اساس علائم، نتیجه معاینه، و نیاز تشخیصی انجام می‌شود. استفاده به‌جا از این تکنیک‌ها، روند درمان را دقیق‌تر و سریع‌تر می‌کند و خطر اقدامات غیرضروری را کاهش می‌دهد.
۳. تفاوت درد مکانیکی و درد التهابی زانو
درد مکانیکی معمولاً هنگام فعالیت یا فشار بر زانو ظاهر می‌شود و با استراحت کاهش می‌یابد. این نوع درد غالباً ناشی از آسیب ساختاری مانند فرسایش غضروف، پارگی منیسک یا فشار بیش‌ازحد است. در مقابل، درد التهابی حتی در حالت استراحت یا شب‌ها ادامه دارد و اغلب با تورم، گرما و قرمزی همراه است. بیماری‌هایی مانند آرتریت روماتوئید یا عفونت مفصل نمونه بارز درد التهابی هستند. شناخت تفاوت این دو نوع درد برای انتخاب درمان درست اهمیت دارد؛ چرا که درد مکانیکی بیشتر به اصلاح حرکتی، فیزیوتراپی و مداخلات مکانیکی پاسخ می‌دهد، در حالی که درد التهابی نیازمند کنترل سیستم ایمنی یا درمان عفونت است.
۴. تست‌های کلینیکی تشخیص پارگی رباط و منیسک
تست‌های کلینیکی توسط متخصص ارتوپدی برای تشخیص پارگی‌های رباط و منیسک استفاده می‌شوند. تست لاکمن و تست کشویی قدامی برای ارزیابی رباط صلیبی قدامی (ACL) انجام می‌شوند. تست‌های ورزشی و چرخشی مانند مک‌موری و اپلی (Apley) به آسیب منیسک مشکوک اشاره دارند. در این تست‌ها پزشک با حرکات کنترل‌شده زانو، درد، گیر کردن یا صدای کلیک را ثبت می‌کند. انجام صحیح تست‌ها و تفسیر نتیجه، نیاز به مهارت بالینی دارد؛ زیرا نتایج ممکن است تحت‌تأثیر درد یا تورم قرار گیرد. این روش‌ها معمولاً همراه با تصویربرداری برای تأیید تشخیص کامل انجام می‌شوند.
درمان‌های غیرجراحی
۱. تزریق SVF و سلول‌درمانی در زانو
تزریق SVF روشی نوین در پزشکی بازساختی است که از سلول‌های مشتق‌شده از بافت چربی بیمار استفاده می‌کند. این سلول‌ها حاوی فاکتورهای رشد و مواد ضدالتهابی هستند که به ترمیم غضروف و کاهش التهاب کمک می‌کنند. برداشت چربی با تکنیک لیپوساکشن سبک انجام شده و پس از پردازش، بخش غنی از سلول‌ها به زانو تزریق می‌گردد. این روش کم‌تهاجمی، بدون بیهوشی عمومی، و با دوره نقاهت کوتاه است. بهترین نتایج در بیماران با آرتروز خفیف تا متوسط دیده می‌شود. مزیت اصلی سلول‌درمانی، استفاده از منابع بدن خود بیمار و کاهش خطر واکنش ایمنی است.
۲. تزریق PRP برای آرتروز و آسیب غضروف
PRP یا پلاسمای غنی از پلاکت، از خون خود بیمار تهیه می‌شود و غلظت بالایی از فاکتورهای رشد را دارد. این فاکتورها موجب تحریک بازسازی بافت غضروفی و کاهش التهاب زانو می‌شوند. فرآیند شامل گرفتن نمونه خون، سانتریفیوژ و جداسازی PRP، سپس تزریق به داخل مفصل است. نتایج معمولاً پس از چند هفته ظاهر شده و ماندگاری بین ۶ تا ۱۲ ماه دارد. PRP گزینه مناسبی برای بیماران با آرتروز اولیه یا آسیب‌های جزئی است. مزیت این درمان، ایمنی بالا و امکان تکرار تزریق برای حفظ نتایج است.
۳. اوزون‌تراپی مفصل و مزایای آن
اوزون‌تراپی یک روش کم‌تهاجمی است که با تزریق مخلوط اکسیژن-اوزون به مفصل زانو انجام می‌شود. این ترکیب خاص، خواص ضدالتهابی و ضدعفونی‌کننده دارد و باعث کاهش درد و بهبود جریان خون در بافت‌ها می‌گردد. اوزون همچنین سنتز کلاژن و ترمیم بافت غضروفی را تحریک می‌کند. این درمان در بیماران با درد مزمن و التهاب متوسط مفید است و می‌تواند همراه با فیزیوتراپی یا سایر تزریقات استفاده شود. مزیت مهم اوزون‌تراپی، سرعت اثر و ایمنی نسبی آن است، بدون نیاز به بیهوشی یا بستری بیمار.
۴. دارودرمانی نوین آرتروز زانو
درمان دارویی آرتروز زانو شامل استفاده از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، مکمل‌های غضروف‌ساز، و داروهای بیولوژیک هدفمند است. NSAIDs درد و التهاب را کاهش می‌دهند، در حالی که مکمل‌هایی مانند گلوکوزامین و کندرویتین روند فرسایش غضروف را کند می‌کنند. داروهای بیولوژیک، سیستم ایمنی را در بیماری‌های التهابی کنترل می‌کنند. انتخاب دارو بر اساس شدت علائم، بیماری‌های همراه، و تحمل بیمار انجام می‌شود. نظارت پزشک بر مصرف این داروها ضروری است تا از عوارض جانبی مانند مشکلات گوارشی یا قلبی پیشگیری شود.
۵. فیزیوتراپی و تمرینات تخصصی تقویتی
فیزیوتراپی بخش مهمی از درمان غیرجراحی زانو است که با هدف بهبود دامنه حرکتی، افزایش قدرت عضلات و کاهش درد انجام می‌شود. تمرینات تخصصی شامل تقویت عضلات چهارسر، همسترینگ، و ساق پا، همراه با کشش‌های منظم است. استفاده از دستگاه‌های فیزیوتراپی مانند لیزر کم‌توان، اولتراسوند و جریان‌های الکتریکی به کاهش التهاب کمک می‌کند. برنامه تمرینی باید شخصی‌سازی شده و زیر نظر متخصص اجرا شود تا از آسیب مجدد جلوگیری شود.
درمان‌های جراحی و بازسازی
۱. آرتروسکوپی تشخیصی و درمانی زانو
آرتروسکوپی زانو یک روش کم‌تهاجمی است که با استفاده از دوربین فیبراپتیک و ابزارهای ظریف داخل مفصل انجام می‌شود. این جراحی امکان مشاهده مستقیم ساختارهای داخلی زانو را فراهم می‌کند و همزمان می‌توان آسیب‌هایی مانند پارگی منیسک، اجسام آزاد یا تخریب جزئی غضروف را ترمیم کرد. برش‌های کوچک، کاهش خطر عفونت و بازگشت سریع‌تر به فعالیت، از مزایای اصلی هستند. آرتروسکوپی برای بیماران با آسیب‌های محدود که نیاز به جراحی باز ندارند، مناسب است.
۲. ترمیم پارگی رباط صلیبی با تکنیک‌های جدید
پارگی رباط صلیبی قدامی (ACL) یکی از شایع‌ترین آسیب‌های ورزشی زانو است. ترمیم آن با تکنیک‌های نوین شامل استفاده از گرافت‌های تاندونی یا بافت مصنوعی، همراه با شرایط استریل پیشرفته انجام می‌شود. جراحی معمولاً به‌روش آرتروسکوپی صورت می‌گیرد، که درد و دوره نقاهت را کاهش می‌دهد. بازتوانی پس از جراحی، شامل فیزیوتراپی و تمرینات تقویتی، برای بازگشت کامل عملکرد ضروری است.
۳. پیوند غضروف در مفصل زانو
پیوند غضروف روشی نوین برای ترمیم مناطق محدود تخریب غضروفی است. در این تکنیک، سلول‌های غضروفی از نواحی سالم یا از منابع آزمایشگاهی گرفته و در محل آسیب کاشته می‌شوند. هدف، بازسازی سطح مفصل و جلوگیری از پیشرفت آرتروز است. این روش به‌ویژه برای بیماران جوان و فعال توصیه می‌شود و نیاز به مراقبت جدی پس از عمل دارد.
۴. تعویض کامل یا نیمه‌مفصل زانو (Total / Partial Knee Replacement)
تعویض کامل مفصل زمانی انجام می‌شود که تمامی بخش‌های زانو تخریب شده و درد شدید عملکرد را مختل کرده است. در موارد تخریب جزئی، تعویض نیمه‌مفصل انجام می‌شود که تنها بخش آسیب‌دیده را جایگزین می‌کند. پروتزهای مدرن با دوام ۱۵–۲۰ سال، کیفیت زندگی بیماران را به‌طور چشمگیر بهبود می‌بخشند.
۵. تفاوت جراحی‌های باز و کم‌تهاجمی در زانو
جراحی باز نیاز به برش بزرگ و دسترسی مستقیم به مفصل دارد، اما جراحی کم‌تهاجمی با ابزار ظریف و برش‌های کوچک انجام می‌شود. کم‌تهاجمی موجب دوره نقاهت کوتاه‌تر و کاهش خطر عفونت می‌شود. انتخاب روش به نوع آسیب و شرایط بیمار بستگی دارد.
مراقبت و توانبخشی
۱. پروتکل توانبخشی بعد از تزریق سلولی
پس از تزریق SVF یا سایر سلول‌های بازساختی، پروتکل توانبخشی شامل استراحت نسبی، پرهیز از فشار زیاد بر زانو و آغاز تدریجی تمرینات سبک است. فیزیوتراپی ملایم، ماساژ بافت نرم و کنترل وزن جزء الزامات هستند. رعایت این اصول باعث اثربخشی بیشتر سلول‌درمانی خواهد شد.
2. تمرینات بعد از تعویض مفصل زانو
بازتوانی پس از تعویض مفصل شامل تمرینات تقویت عضلات چهارسر، افزایش دامنه حرکتی و راه‌رفتن با کمک در مراحل اولیه است. رعایت برنامه تمرینی تحت نظر فیزیوتراپیست مانع از خشکی مفصل و بازگشت سریع‌تر بیمار به فعالیت‌های روزمره می‌شود.
۳. کاهش وزن و رژیم غذایی مناسب برای سلامت زانو
کاهش وزن فشار مکانیکی بر مفصل را کم کرده و روند تخریب غضروف را کند می‌کند. رژیم غذایی باید غنی از پروتئین، امگا-۳، آنتی‌اکسیدان‌ها و کلسیم باشد. مصرف غذاهای فرآوری‌شده و قند بالا باید محدود شود.
۴. نقش مکمل‌های غذایی در ترمیم غضروف
مکمل‌هایی مانند گلوکوزامین، کندرویتین، کلاژن نوع دوم و ویتامین D می‌توانند به حفظ سلامت غضروف و کاهش التهاب کمک کنند. مصرف آن‌ها باید بر اساس مشاوره پزشک باشد تا از عوارض احتمالی جلوگیری شود.
سوالات رایج بیماران
۱. آیا سلول‌درمانی می‌تواند جایگزین جراحی شود؟
سلول‌درمانی در مراحل اولیه و متوسط آرتروز می‌تواند روند بیماری را کند کرده و درد را کاهش دهد، اما در تخریب کامل غضروف، جراحی تعویض مفصل همچنان بهترین گزینه است.
۲. مدت زمان ماندگاری تزریق SVF چقدر است؟
نتایج تزریق SVF معمولاً بین ۶ ماه تا ۲ سال پایدار می‌ماند و بسته به شدت آسیب و سبک زندگی بیمار، ممکن است نیاز به تکرار داشته باشد.
۳. بهترین سن برای انجام تعویض مفصل زانو چیست؟
تعویض مفصل معمولاً در بیماران بالای ۵۵ سال با آرتروز پیشرفته و درد شدید توصیه می‌شود، چون دوام پروتز محدود است و باید از انجام زودهنگام پرهیز کرد.
۴. آیا ورزش بعد از جراحی زانو امکان‌پذیر است؟
بله، اما باید ورزش‌های کم‌فشار و کم‌ضربه انتخاب شود. فیزیوتراپی و پیروی از برنامه تمرینی پزشک کلید بازگشت ایمن به فعالیت‌های ورزشی است.
منبع : https://orthocelltech.com/
