ایدز یک بیماری ویروسی، راهکارهای پیشگیری از آن

چه اطلاعاتی در زمینه بیماری ایدز دارید

ایدز به بیماری سندروم نقص ایمنی اکتسابی (Acquired immune deficiency syndrome) گفته میشود. به زبان ساده تر ایدز به بیماری گفته میشود که با ورود یک ویروس به نام اچ آی وی (HIV) (Human immunodeficiency virus) به بدن، فرد را به بیماری ایدز دچار میکند.

ویروس اچ آی وی با ورود به بدن به دستگاه ایمنی حمله می کند. دستگاه ایمنی در واقع با تشخیص سلول های خودی از سلول های غیر خودی به مبارزه با سلول های غیر خودی مانند انواع ویروس ها و باکتری ها می پردازد؛ این ویروس با ورود به بدن به دستگاه ایمنی و گلبول های سفید خون را که وظیفه از بین بردن سلول های غیر خودی را بر عهده دارند، حمله میکند و سیستم ایمنی بدن را تضعیف میکند.

تفاوت بین ایدز و اچ آی وی چیست؟

شاید برای بسیاری از توضیحی که در بالا ارائه شد، مشخص شده است که فرق بین این دو واژه در چیست ولی بار دیگر توضیح این مسئله ضروری به نظر می رسد. ایدز به بیماری گفته میشود که فردی وقتی در معرض ویروس مبتلا کننده آن قرار بگیرد به آن مبتلا میشود. اچ آی وی در واقع آن ویروسی است که فرد را به بیماری ایذر مبتلا می کند.

آیا با ورود ویروس به بدن فرد دچار بیماری ایدز می شود؟

برای پاسخ به این سوال باید عرض کنم که بله. هر فردی با ورود ویروس اچ آی وی به بدنش به بیماری ایدز مبتلا می شود ولی بسیاری از مبتلایان به این بیماری از آن با خبر نیستند. در این بخش لازم است بگویم که بیماری ایذر دارای سه مرحله است.

در مرحله اول که به آن مرحله عفونت حاد هم میگویند؛ فرد مبتلا شده، برای مدت کوتاهی بیماری شبه آنفولانزایی را تجربه میکند. در این دوره فرد برای زمانی طولانی بدون هیچ علامت و نشانه ای به این بیماری مبتلا است (فرد ویروس اچ آی وی را دارد  ولی از آن با خبر نیست، در واقع ناقل ویروس اچ آی وی است). در مرحله اول فرد آلوده به ویروس اچ آی وی شده است ولی به بیماری ایدز مبتلا نشده است.

در مرحله دوم رویارویی ویروس با سیستم ایمنی بدن بیشتر میشود و به دلیل ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن، فرد به انواع عفونت ها و بیماری های عفونی و سرطان های فرصت طلب دچار می شود. این بیماری های فرصت طلب در واقع بیماری هایی هستند که در حالت عادی وقتی فرد به ویروس اچ آی وی آلوده نیست و دستگاه ایمنی بدن به درستی کار میکند،  فرصت حضور در بدن را پیدا نمیکنند.

در نهایت مرحله سوم بیماری زمانی تشخیص داده می شود که تعداد گلبول های سفید (سلول‌های CD4+ T) در هر میکرولیتر به کمتر از 200 تا برسد. در این مرحله فرد آلوده به ویروس اچ آی وی به بیماری ایدز مبتلا شده است.

راه های انتقال ویروس ایدز

به طور کلی ویروس ایدز از طریق خون و مایعات بدن منتقل می شود. لازم به یادآوری است که این ویروس از طریق برخی مایعات بدن مانند اشک و بزاق و همچنین مدفوع، ادرار، عرق، عطسه، سرفه، خلط و ترشحات بینی هم منتقل نمیشود؛ تنها در صورتی از طریق این مایعات ویروس انتقال پیدا می کند که با خون آلوده به ویروس ایدز همراه باشد. بیماری ایدز می تواند از سه را آمیزش جنسی، از مادر به فرزند و خون و بافت آلوده به فرد دیگری منتقل شود.

1. انتقال ویروس از طریق رابطه جنسی با فرد آلوده

شایع ترین راه انتقال ویروس ایدز در انسان رابطه جنسی با فرد آلوده به این ویروس است و بیشترین موارد انتقال ویروس اچ آی وی در سراسر دنیا  از راه آمیزش جنسی است. در کشورهای مختلف، رابطه جنسی متفاوت است و آمار های انتقال این بیماری با سایر نقاط دنیا متفاوت است.

به طور کلی ویروس اچ آی وی می تواند از طریق رابطه جنسی مقعدی، واژنی و دهانی از فرد آلوده به فرد آلوده نشده منتقل شود. در این بین خطر انتقال ویروس از طریق رابطه جنسی مقعدی از همه بیشتر و خطر انتقال ویروس از طریق رابطه جنسی واژنی کمتر از مقعدی و خطر انتقال ویروس از طریق رابطه جنسی دهانی بسیار کمتر و نزدیک به صفر است ولی این احتمال هم وجود دارد. در این جا باید عرض کنم که وجود زخم تناسلی و رابطه جنسی خشن احتمال انتقال این ویروس را تا پنج برابر افزایش میدهد.

احتمال انتقال ویروس از فرد آلوده به فرد سالم به بار ویروسی هم ارتباط دارد. در توضیحی ساده تر باید یاداور شوم که در ماه های اولیه  (2.5 ماه اول ورود ویروس) آلوده شدن به ویروس، بار ویروسی بسیار بالا است و احتمال انتقال این ویروس تا هشت برابر افزایش می یابد.

2. انتقال ویروس از طریق خون

دومین راه انتقال این ویروس، از راه خون است. به زبان ساده یعنی خون آلوده به ویروس اچ آی وی به بدن فرد سالم برسد. این آلودگی می تواند از طریق استفاده سرنگ آلوده به ویروس، فرو رفتن سوزن آلوده به ویروس به بدن فرد سالم، از طریق تجهیزات پزشکی استریل نشده و از طریق تزریق خون آلوده به ویروس صورت میگیرد.

نمونه بارز تزریق خون آلوده به ویروس به افراد سالم میتوان به ورود خون آلوده به ویروس اچ آی وی از کشور فرانسه به ایران اشاره کرد که طی آن افراد زیادی به ایدز مبتلا شدند.

3. انتقال ویروس از مادر به فرزند

سومین راه شایع انتقال ویروس اچ آی وی در دنیا، انتقال آن از طریق مادر به فرزند است. ویروس اچ آی وی می تواند در دوران بارداری، زایمان و شیردهی از مادر به فرزند منتقل شود.

با درمان و پیشگیری هایی میتوان انتقال ویروس از مادر به فرزند را در مواردی به 1 درصد کاهش داد؛ از این موارد می توان به مصرف داروهای ضد ویروسی در دوران بارداری، زایمان و شیردهی؛ انجام زایمان سزارین به جای زایمان طبیعی در موعد مقرر و عدم تغذیه نوزاد با شیر مادر، اشاره کرد.

این موارد در بسیاری از کشور های پیشرفته هم سخت و ناممکن است و در کشور های در حال توسعه این پیشگیری ها بسیار سخت تر از هم می شود.

علائم و نشانه های بیماری ایدز

همانطور که پیشتر عنوان شد بیماری ایدز دارای سه مرحله است. هر کدام از این مراحل علائم و نشانه های مربوط به خود را دارند. در زیر به طور خلاصه برای هر مرحله نشانه هایی را ذکر می کنیم.

1. علائم بیماری ایدز در مرحله عفونت حاد

مرحله اولیه آلوده شدن به ویروس اچ آی وی، عفونت حاد آچ آی وی یا سندروم حاد رترو ویروسی نامیده میشود. بسیاری از افراد آلوده شده به ویروس اچ آی ویدر 2 تا 4 هفته اولیه به بیماری شبه آنفولانزایی یا شبه مونونوکلوئوز مبتلا می شوند و این درحال یاست که برخی هم هیچ نشانه ای در آنها بروز نمی کند.

این بیماری تب، خارش پوست، زخم اندام تناسلی، لنفادنوپاتی (بیماری درگیر کننده غدد لنفاوی)، سردرد و فارنژیت (التهاب گلو) ایجاد میکند. برخی هم در این مرحله توسط بیماری های فرصت طلب به دام می افتند. این بیماری ها میتواند در دستگاه گوارشی رخ دهد و ایجاد تهوع، استفراغ و اسهال کند.

این علائم تا دو هفته فروکش میکنند و فرد به حالت عادی بازمیگردد. چون علائم اولیه ابتلا به بیماری ایدز عمومی هستند و گستره وسیعی را دربرمی گیرند، تشخیص این بیماری را در این دوره با مشکل مواجه می سازد.

2. علائم و نشانه های مرحله نهفتگی

پس از مرحله اول، بیماری به مرحله نهفتگی یا مزمن می رسد. در این مرحله هیچ نشانه ای وجود ندارد. این مرحله می تواند از سه سال تا  بیست سال و به طور متوسط تا هشت سال به طول بینجامد. در بسیاری از افراد وقتی به انتهای این دوره نزدیک میشوند، دچار تب، کاهش وزن، مشکلات گوارشی و دردهای عضلانی می شوند.

در برخی از موارد هم ممکن است فرد به لنفادنوپاتی ماندگار شود. در این بیماری غدد لنفاوی بدون دلیل و درد، به جز در ناحیه کشاله ران بزرگ می شوند؛ این بیماری می تواند سه تا شش ماه طول بکشد.

3. نشانه های سندروم نقص ایمنی اکتسابی (ایدز)

نیمی از افرادی که به ویروس ایدز مبتلا میشوند در صورتی که درمان نشوند در طول حدود ده سال به بیماری ایدز مبتلا می شوند. رایج ترین علائمی که به ابتلا به بیماری ایدز هشدار می دهند شامل ذات الریه، کاهش شدید وزن، عفونت دستگاه تنفسی و کاندیدیاز مری است. در این مرحله فرد به دلیل تضعیف دستگاه ایمنی ممکن است به بسیاری از بیماری های فرصت طلب که توسط ویروس، باکتری، قارچ و انگل ها ایجاد می شود، دچار شوند؛ از طرفی هم انواع سرطان ها ممکن است دستگاه های مختلف بدن را نیز درگیر کند. علاوه بر این افراد ممکن است دچار تب، تعریق شبانه، لرز، ضعف، تورم غدد لنفاوی و کاهش وزن شوند.

نحوه تشخیص بیماری ایدز

تنها راه تشخیص بیماری ایدز آزمایش است. به طور کلی برای تشخیص بیماری ایدز سه آزمایش کلی وجود دارد. این آزمایشات شامل آزمون آنتی بادی(پادتن)، آزمون آنتی ژن و آزمون سنجش مقدار است.

آزمون آنتی بادی یا پادتن به این صورت است که آنتی بادی های تولید شده توسط گلبول های سفید اندازه گیری می شود. در آزمون آنتی بادی یا پادتن دو آزمایش از فرد مشکوک به آلودگی گرفته میشود. این آزمایشات به نام الیزا (Elisa) و وسترن بلات (Western blot) معروف هستند؛ این آزمون به این صورت است که ابتلا آزمایش الیزا انجام می شود و اگر جواب مثبت بود، اقدام به آزمایش وسترن بلات می شود. برای آزمون آنتی بادی آزمایش دیگری هم به نام رپید تست (Rapid test) وجود دارد. جواب این آزمایش در مدت 20 تا 40 دقیقه آماده میشود و برای اطمینان بیشتر این آزمایش دو بار گرفته می شود.

آزمون دیگر تشخیص بیماری ایدز؛ آزمون آنتی ژن، خون از نظر حضور خود ویروس مبتلاکننده به ایدز آزمایش می شود. این آزمون هم دو آزمایش RT-PCR و P24 است که در آزمایش  پی سی آر وجود ژنوم خود ویروس در خون فرد آزمایش شونده بررسی می شود.

بنابراین تنها راه تشخیص ویروس HIV توسط آزمایش PCR مربوط به آر ان ای  ویروس HIV RNA یا دی ان ای DNA یا از طریق آزمایش آنتی‌بادی P24 قابل تشخیص است.

برای پیشگیری چه کارهایی میتوانیم انجام دهیم؟

از آنجایی که شایع ترین راه ابتلا به ایدز، ارتباط جنسی با فرد آلوده به ویروس اچ آی وی است. راهکارهای زیادی برای جلوگیری از انتقال این بیماری هم ارائه میشود. به طور کلی به نظر نمی رسد که تشویق به پرهیز جنسی و نداشتن رابطه جنسی راهگشا باشد بنابراین برای محدود کردن این انتقال بهتر است از دیگر راه ها استفاده کرد.

یکی از راه هایی که تا درصد بالایی انتقال ویروس را کاهش میدهد. استفاده از کاندوم است و در این بین استفاده از کاندوم مردانه و زنانه هر دو موثر هستند. راه دیگر استفاده از ژل واژینال تنوفوویر قبل از رابطه جنسی است. این تا درصد قابل توجهی از انتقال این ویروس جلوگیری میکند از طرفی هم برخی ژل های واژینال مخصوص رابطه جنسی مانند اسپرم‌کش نونوکسینول-۹ که باعث سوزش در حین مقاربت میشوند، میتوانند احتمال انتقال این ویروس را افزایش دهند. در این بین آموزش در مدارس هم میتواند به نداشتن رابطه پرخطر جنسی و در نتیجه کاهش احتمال انتقال این ویروس کمک کننده باشد.

در مطالعاتی که توسط سازمان بهداشت جهانی در سال 2007 انجام شده است، ختنه کردن مردان می تواند تا حدودی انتقال این ویروس را از مرد به زن کاهش دهد ولی ابن امر هنوز با ابهاماتی روبرو است، این تحقیق به تاثیر کاهش انتقال ویروس در رابطه با ختنه کردن مردانی که با همجنس خود رابطه دارند اطلاعاتی ارائه نکرده است؛ این در حالی است که ختنه کردن زنان می تواند احتمال انتقال این ویروس را افزایش دهد.

چه راهکاری برای کسانی که شریکشان مبتلا به ایدز شده است، وجود دارد؟

درمان بیماران مبتلا به ایدز با داروی ضد ویروس، احتمال ابتلای شریک آنها را تا 96 درصد کاهش میدهد. استفاده از دوز معینی از داروی تنوفوویر در روز به همراه یا بدون امتریسیتابین بر روی بعضی از گروه‌ها موثر واقع شده است.

از دیگر راهکارها برای کسانی که شریک زندگی آنها به ایدز مبتلا شده است وجود دارد؛ این است که برای آمیزش جنسی از وسایل کمکی که در بالاتر گفته شد استفاده کنند و از نهاد های حمایت کننده، کمک بگیرند و آموزش های لازم را ببینند تا بتوانند مانند هر زوج دیگری زندگی عادی داشته باشند.

پیشگیری از انتقال ویروس از مادر به فرزند

به طور کلی در این روش پیشگیری با استفاده از داروی های ضد ویروسی در طی دوران بارداری، زایمان و شیردهی انجام می شود که میتواند تا 99 درصد از انتقال ویروس از مادر به فرزند جلوگیری کند.

در دوران شیردهی از شیشه شیر استفاده میشود تا هرگونه تداخل و احتمال هم به صفر کاهش پیدا کند و اگر جایگزین بهتری برای تغذیه نوزاد وجود داشت مادر بهتر است از شیر دادن به نوزاد خودداری کند.

واکسیناسیون و درمان ایدز

اگرچه پیشرفت های زیادی در زمینه تولید دارو و واکسن در سال های اخیر دیده شده است ولی تاکنون هیچ واکسنی برای جلوگیری از ابتلا به بیماری ایدز دیده نشده است. متاسفانه تاکنون درمان قطعی برای بیماری ایدز ارائه نشده است.

تنها روش معالجه از طریق مقابله با بازگشت ویروس انجام می شود که فقط روند پیشرفت بیماری را کند میکند. از آنجایی که این ویروس باعث تضعیف بدن میشود و بدن را برای بیماری های عفونی مستعد می کند، درمان ها و پیشگیری هایی هم در رابطه با عفونت های ممکنه صورت میگیرد.