وسواس فکری وضعیتی است که مستقیم از روی سلامت روان تاثیر می‌گیرد و باعث رفتارهای وسواسی و گاهی اجباری می‌شود. در این رفتارها تکرار، حرف اول را می‌زند. از چندین بار چک کردن قفل در گرفته تا شستن مکرر هر چیزی، می‌تواند جزء وسواس فکری قلمداد شود.
این موضوع می‌تواند برای فرد و حتی اطرافیان اذیت کننده باشد اما انجام ندادن این تکرارها اذیت چند برابری را روی افکار فرد در پی دارد. با ادامه این مقاله همراه باشید تا بررسی کنیم چه انواعی از این اختلال وجود دارد و اینکه آیا راهکارهای موثر برای کنترل و درمان آن می‌توان پیش گرفت؟
وسواس فکری چیست؟
تعریف موسسه ملی سلامت روان از وسواس فکری یا OCD اینگونه است:
وسواس فکری به اختلال شایع و مزمن در طولانی مدت مربوط می‌شود که فرد در پی آن دچار افکار (وسواس فکری) و رفتار (وسواس عملی) غیر قابل کنترل و تکراری خواهد شد. در صورتی که احساس می‌کند باید افکار و رفتارها را چندین بار تکرار کند.
تعریفی ساده‌تر نیز برای این اختلال می‌توان داشت. در واقع وسواس فکری، در پی افکار، به صورت ناخواسته و غیر منطقی ایجاد می‌شود. در این حالت فرد تمایل به برخی اعمال تکراری به صورت ناخواسته اما اجباری دارد. در بیشتر موارد فرد تمایلی به انجام این رفتار و اعمال ندارد و خود او می‌داند که منطقی نیستند اما معمولا قادر به متوقف کردن آنها نیست.
باید در نظر داشت که افکار و اعمال ناشی از این اختلال، گاهی بسیار اذیت کننده و حتی ناتوان کننده می‌تواند باشد. هیچ فردی عمیقا دوست ندارد همیشه پیش از خروج از منزل چندین بار فلکه گاز را چک کند تا حتما بسته باشد. یا حتی فردی عمیقا تمایلی به پشت سر هم شستن دست‌ها ندارد.
این موارد از اجباری از سمت مغز فرمان داده می‌شوند. فرد به ناچار باید این موارد را انجام دهد تا بتواند آرام گیرد. این موضوع علاوه بر خود فرد ممکن است اطرافیان را نیز کلافه کند.
تمرکز این وسواس ممکن است روی هر چیزی باشد. معمولا وسواسِ عملیِ ناشی از این اختلال، به وسواس فکری ارتباط دارد. یعنی اگر فردی نگرانی در مورد نسوختن غذا داشته باشد، هر 5 دقیقه به آن سر می‌زند، حتی اگر مطمئن از نسوختن آن باشد.
مطالب مرتبط با وسواس فکری
- پارانوئید چیست؟ پارانویا چه علائمی دارد؟
- سایکوز چیست؟ 2 نشانه روان‌پریشی را بشناسید.
- روان رنجوری چه علائم و راه درمانی دارد؟
وسواس فکری موثر بر زندگی فردی و اجتماعی
در حالت کلی این اختلال می‌تواند زندگی فردی و اجتماعی فرد را به طور کامل تحت تاثیر قرار دهد. ممکن است خیلی از افراد رفتارهای تکراری را انجام دهند اما زندگی روزمره آنها را مختل نمی‌کند. در افرادی که با اختلال وسواس فکری مواجه هستند، انجام ندادن این تکرارها سبب پریشانی خاطر بسیار شدید در آنها می‌شود.
سایر افراد ممکن است بر این باور باشند که فرد قادر به کنترل این وضعیت است اما فرد با اینکه این رفتارها را به صورت واقع بینانه درست نمی‌داند، برای رفع پریشانی باید کارهای تکراری را انجام دهد.
علائم و نشانه‌های وسواس فکری
برای اینکه بتوان تشخیص داد که به وسواس فکری دچار هستیم یا خیر، لازم است روی طول زمان رفتارهای اجباری توجه داشته باشیم. معمولا وسواس فکری، زمانبر است و پریشانی و اضطراب قابل توجهی را به همراه دارد. طوری که موضوع خاصی بیش از یک ساعت فکر فرد را درگیر می‌کند. حتی در کار و فعالیت روزمره نیز اختلال ایجاد می‌کند.
این اختلال بین 2 الی 3 درصد افراد را تحت تاثیر قرار داده است و بین بزرگسالان بیشتر دیده می‌شود. البته زنان را بیشتر از مردان تحت تاثیر قرار می‌دهد. (منبع)
OCD ممکن است از دوران کودکی، نوجوانی و ابتدای بزرگسالی آغاز شود. اما به صورت میانگین از 19 سالگی به بعد علائم را بروز می‌دهد. علائم و نشانه‌هایی که از افراد با وسواس فکری بروز داده می‌شود ممکن است در هر فرد متفاوت باشد و مانند مواردی از گزینه‌های زیر باشد:
- توجه مکرر به چینش اجسام و وسایل که اغلب ناشی از ترس از عدم قرینگی و یا بی نظمی است
- شست و شوی مکرر دست یا استحمام مکرر یا شستن اشیای خاص
- چک کردن مکرر برای اینکه دریابند کاری را انجام داده‌اند یا خیر
- تکرار ورد و یا دعایی خاص
- شمارش مکرر اجسام و اشیاء
- ممانعت از دست دادن یا نزدیک شدن با افراد
- ترکیب خاصی قائل بودن برای هر کاری حتی غذا خوردن
وسواس و اجبارها
وسواس‌ها معمولا امیال ناخواسته‌ای هستند که ناشی از افکار فرد ایجاد می‌شوند و بارها رخ می‌دهند. وسواس عملی از وسواس فکری سرچشمه می‌گیرد. در واقع طبق وسواسی که در فکر وجود دارد، زمینه برای بروز وسواس عملی ایجاد می‌شود.
وسواس‌ها
وسواس‌ها در فکر و ذهن فرد ایجاد می‌شوند. افراد مبتلا به اختلال OTC سعی بر نادیده گرفتن و سرکوب افکار خود خواهند داشت. ولی در آنها ترس و استرس اینکه شاید این افکار درست باشد، وجود دارد.
حتی گاهی اضطرابی که بر اثر سرکوب بیش از حد این افکار بر فرد متحمل می‌شود، سبب بروز رفتارهای اجباری در آنها می‌شود تا بتوانند از این طریق اضطراب خود را کاهش دهند.
اجبارها
در این حالت رفتارهای تکراری با وسواس خاصی انجام می‌شوند که با انجام آنها فرد تسکین می‌یابد. در صورت انجام ندادن استرس و اضطراب برای فرد ایجاد خواهد شد.
چه عواملی سبب وسواس فکری می‌شوند؟
هنوز علت و عوامل دقیق OCD شناخته نشده است. ولی محققین بر این باورند که ممکن است قسمت‌هایی از مغز واکنش طبیعی به سروتونین که برای برقراری ارتباط سلول‌های عصبی مغز است، نشان ندهند.
از دیگر عواملی که احتمالا بر بروز وسواس فکری موثر است، ژنتیک است. در صورتی که والدین، خواهر یا برادر، وسواس خاصی داشته باشند، تقریبا احتمال اینکه عضو دیگر نیز این وسواس را داشته باشد، 25 درصد است.
در برخی از موارد نیز عوامل بیرونی مانند شرایط سبک زندگی، استرس و عوامل موثر بر به هم خوردن تعادل هورمون‌های مغز نیز می‌تواند زمینه بروز وسواس فکری را ایجاد کند.
وسواس فکری چه انواعی دارد؟
انواع مختلفی از وسواس فکری وجود دارد که ممکن است با تفاوت‌های مختلف برای افراد بروز داده شود. انواع شناخته شده وسواس شامل موارد زیر است:
- وسواس‌هایی که اغلب ناشی از ترس از آلودگی و میکروب است و با اجبارهای مربوط به نظافت و شستشو بروز داده می‌شود
- وسواس مربوط به تقارن یا کمال‌گرایی که با اجبارهای مربوط به انجام مجدد کارها یا دستورات مکرر بروز داده می‌شود
طبق گفته دکتر ژیل استودارد انواع دیگری که از وسواس فکری وجود دارد، شامل موارد زیر می‌شود:
- افکار جنسی و سرزده
- ترس از آسیب رسیدن به خود و دیگران
- رفتارهای تکانشی مانند شمارش، تکرار، دعا و نفرین
عوامل تشدید کننده وسواس فکری
- ژنتیک و سابقه‌ی خانوادگی، احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد
- علائم در شرایط استرس‌زای کاری، تحصیلی، زناشویی و… تشدید می‌شوند
- وجود افسردگی اساسی
- اختلال اضطراب اجتماعی
- سندروم تورت
- اختلال بیش فعالی و حتی کم توجهی
تشخیص وسواس فکری
معمولا با تکرار علائم وسواس فکری، بررسی‌های لازم و مصاحبه توسط متخصص برای تشخیص این اختلال انجام خواهد شد. در رابطه با شرایط روحی، میزان تکرار و پریشانی فرد پزشک سوالات متعددی را جویا خواهد شد که برای تعیین روند درمانی ضروری است.
درمان وسواس فکری
معمولا مشکلات ذهنی و موثر بر روان، شامل درمان‌های دارویی و روان درمانی می‌شود که گاهی ممکن است ترکیبی از هر دو برای فرد توصیه شود.
درمان دارویی وسواس فکری
معمولا داروهایی که توسط متخصصین برای کنترل این اختلال توصیه می‌شوند، گزینه‌هایی از داروهای ضد افسردگی هستند.
مهارکننده‌های جذب سروتونین به عنوان ترکیبات موثر بر کنترل و کاهش رفتارهای وسواسی و کنترل اجبار به انجام فکرها هستند که برای درمان بسیار موثرند.
در بسیاری از موارد توصیه می‌شود تنها نباید به درمان دارویی بسنده کرد. نیاز به درمان‌های رفتاری و خواسته‌ی خود فرد بر این موضوع بسیار موثر است.
رفتار درمانی وسواس فکری
روش‌های درمان به کمک تغییراتی در الگوهای فکری و رفتاری، گزینه‌های موثری برای این نوع از اختلالات محسوب می‌شوند. این روش برای بسیاری از افراد نتیجه بخش بوده است.
برای این سبک از روش درمانی، در ابتدا به فرد اطلاعات کاملی در رابطه با ماهیت وسواس داده خواهد شد. در پی آن نیز لازم است روش درمان و مواردی همچون حمایت از سمت خانواده و اطرافیان نیز برای فرد در نظر گرفته شود.
آیا وسواس فکری درمان قطعی دارد؟
وسواس فکری تقریبا مزمن است. یعنی با راهکارهای درمانی می‌توان آنرا کنترل کرد اما گاهی در پس زمینه ذهن باقی می‌ماند و با مهیا شدن شرایط مجدد بروز داده می‌شود. معمولا درمان آن مقطعی و موقتی است.
البته کنترل آن تنها به یادگیری راهکارهای مختلف برای کنترل و مدیریت آن مربوط می‌شود. مبتلایان به این اختلال تنها باید روش درست کنترل آن را آموزش ببینند.
بهترین روش درمانی برای این منظور رفتار درمانی است که گاهی نیاز به دریافت دارو توصیه شده توسط پزشک نیز وجود دارد.
وسواس فکری در کودکان
OCD در کودکان در دو گروه سنی مختلف ممکن است بروز داده شود:
- کودکان بین 8 الی 12 سالگی
- اواخر بلوغ از 18 الی 25 سالگی
بر خلاف بزرگسالی، در کودکان بروز وسواس فکری، بیشتر در پسران دیده می‌شود. دختران در سنین بالاتر بیشتر در معرض درگیری با وسواس فکری قرار دارند. البته در برخی از موارد نیز گفته شده است احتمال ابتلا به این اختلال بین زنان و مردان یکسان است.
علائم وسواس فکری در کودکان
ترس و نگرانی از مواردی هستند که در بیشتر کودکان مبتلا به وسواس فکری دیده می‌شود. در پی این ترس و نگرانی اغلب کودک به دلیل توانایی کم در مقابل آن، رو به انجام کارهای مکرر مانند دعا کردن، رفتارهای مکرر برای پیشگیری از وقوع حادثه‌ای ناخوشایند احتمالی، چک کردن مکرر قفل درب و مواردی از این قبل می‌آورند.
درمان وسواس فکری در کودکان
درمان اختلالات فکری در کودکان، راحت‌تر و ماندگارتر از بزرگسالی است. برای این منظور لازم است اقدامات زیر انجام شود:
- تشخیص درست وجود این اختلال به کمک متخصصین
- علت یابی
- انتخاب روش درمان مناسب به کمک پزشک (درمان دارویی، حمایتی و رفتار درمانی)
راهکارهایی برای غلبه بر وسواس فکری
همانطور که اشاره شد، نیاز به درمان وسواس فکری با کمک مشاورین و متخصصین وجود دارد. اما مهمترین گام را خود فرد باید بردارد و همکاری لازم برای درمان را داشته باشد. در ادامه برخی از مواردی که می‌تواند در این زمینه یاری‌رسان باشد را بیان خواهیم کرد.
1. توجه به خود و صرف زمان برای خود
مهمترین گزینه‌ای که بر اختلالات رفتاری موثر است، سبک زندگی است. این موضوع روی استرس و اضطراب نیز موثر است که به همین دلیل پیشنهاد می‌کنیم گزینه‌های زیر را فرد در برنامه خود داشته باشد:
- ورزش و فعالیت بدنی (علاوه بر تنظیم هورمون‌ها در افزایش شادی و قدرت تمرکز موثر است)
- خواب کافی شبانه (بین 6 الی 8 ساعت ضروری است)
- پیش گرفتن تکنیک‌های مراقبه مانند یوگا، مدیتیشن و تنفس
- خودشناسی و بررسی تاثیرات مخرب و منفی وسواس فکری
- گذراندن وقت کنار دوستان و خانواده
2. به چالش کشیدن وسواس‌های فکری
گاهی نباید اجازه داد، وسواس‌ها آدم را به چالش بکشند. بهتر است گاهی فرد اختیار را در دست گرفته و وسواس‌های فکری و عمل را به چالش بکشد.
- آنها را یادداشت کنید
- میزان تمایل به انجام آنها را نمره گذاری کنید
- بررسی کنید در صورت عدم انجام چه اتفاقی خواهد افتاد
3. مقاومت در برابر وسواس فکری
طبیعی است که فرد نتواند در مقابل وسواس فکری و عملی مقاومت داشته باشد. ولی با تمرینات ساده اما مکرر می‌توان به آن مسلط شد.
- عدم دوری از ترس‌های محرک و مواجه کردن خود با ترس‌ها
- کاهش زمانی که به الگوهای رفتارهای وسواسی پرداخته می‌شود
- جلب کردن توجه به سمتی دیگر مانند گوش دادن به موسیقی، ورزش کردن، تکنیک‌های تنفس و مراقبه یا هر چیزی که به آرام شدن کمک کند
4. مدیریت استرس
استرس را به تنهایی نمی‌توان دلیلی برای بروز وسواس فکری دانست اما وجود آن تشدید عوارض این اختلال را در پی دارد.
بهتر است سعی کرد آموزش‌هایی برای مدیریت استرس پیش گرفت زیرا یکی از روش‌های درمانی اصلی برای وسواس فردی است. گزینه‌های مختلفی برای کنترل و مدیریت استرس می‌توان انجام داد که از جمه آنها به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
- شنا و ورزش‌های آبی
- تکنیک‌های مراقبه، تای چی، مدیتیشن و یوگا
- پیاده روی آرام
- تنفس
5. کمک گرفتن از تصویرسازی ذهنی
یکی از راهکارهایی که برای کنترل وسواس فکری می‌توان پیش گرفت، تصویر سازی ذهنی است. برای این تکنیک فرد باید تصویری که آن کار را انجام داده است در ذهن مرور کند.
مطالب مرتبط با وسواس فکری
- پارانوئید چیست؟ پارانویا چه علائمی دارد؟
- سایکوز چیست؟ 2 نشانه روان‌پریشی را بشناسید.
- روان رنجوری چه علائم و راه درمانی دارد؟
جمع‌بندی
در این متن به بررسی نکاتی برای وسواس فکری پرداختیم. این اختلال ذهنی و فکری می‌تواند علاوه بر اینکه رفتار فردی و اجتماعی فرد را تحت تاثیر قرار می‌دهد، سبب پریشانی خاطر فرد و حتی اطرافیان شود. راهکارهای مناسبی برای کنترل این وضعیت وجود دارد که به مواردی از آنها برای غلبه بر آن پرداختیم.
